Çini Sanatı Nedir

 

Çini sanatı dünyanın birçok yerinde yapılmakta olan bir süsleme sanatıdır. En temel tabiriyle çini sanatı fayans, porselen, seramik gibi eşyaların üzerine çeşitli figürlerin işlenmesiyle süsleme yapılmasıdır. Çini kelimesi genel anlamıyla Çin’e ait demektir. Bu nedenle Türk tarihine girişinin de Çin kültürüyle yakından alakalı olduğu düşünülmektedir. Tarihi oldukça eskiye dayanan ve Türk kültürü ile özdeşleşmiş bir sanat olan çinicilik yazımızın konusu olacak.

Çini Sanatı Tarihçesi

Çini sanatı yaklaşık bin yıllık bir tarihe sahiptir ve Türk kültürü ile tam anlamıyla özdeşleşmiştir. Eski Türk devletleri çiniciliği yüzyıllarca eşya ve binalarda kullanmışlardır. İlk örnekleri Karahanlılar döneminde olduğu düşünülen çini sanatının kullanımıyla bazı yapı ve eşyaların görüntüleri çok daha etkileyici olmaya başlamış ve hatta çinicilik birçok medeniyette sanatsal etkiler bırakabilmiştir. Karahanlılardan sonra Uygur Harzemşahları, Gazneliler de çok yaygın olmasa bile çini sanatına ait eserler bırakmışlardır. Her dönemde kendine has bir şekil alan çinicilik, en parlak ve yaygın dönemlerini Büyük Selçuklular, Anadolu Selçukluları ve Osmanlı İmparatorluğu döneminde yaşamıştır. Özellikle Osmanlı döneminden kalma çininin kullanıldığı birçok yapı günümüzde hala görülebilmektedir. Şimdi bunlardan bazılarını sizlere sunalım. Böylece siz de bu yerlere gidip merakınızı giderebilirsiniz.

• İznik Yeşil Cami minaresinde (1390)
• Bursa Yeşil Cami ve Türbesinde (1421)
• Bursa Muradiye Camiinde (1426)
• Edirne Muradiye Camiinde (1433)
• İstanbul Mahmut Paşa Türbesinde (1463)
• Çinili Köşkte (1472)
• Edirne de Şah Melek Paşa Camilerinde
• İstanbul da Yavuz Sultan Selim Camiinde (1522)
• Şehzadeler Türbesinde (1525)
• Haseki Medresesinde (1539)
• Şehzade Mehmet Türbesinde (1543)
• Üsküdar Çinili Camiinde (1640)
• İstanbul Yeni Cami ve Külliyesi’nde (1663) çini sanatı görülebilir.

Fark edileceği üzere Osmanlı’daki çini sanatı genel olarak dini binalarda yani cami ve medreselerde kullanılmıştır. Bu da bize çiniciliğin İslam’a da yakından bağlanmış bir sanat olduğunu göstermektedir. Tarihi ve sanatsal bir doygunluk yaşamak isterseniz yukarıda belirttiğimiz tarihi yerleri ziyaret etmenizi tavsiye ederiz.

Seramik Duvar Tabağı Kullanımı Yazımızı İncelemek İster misiniz?

Çini Sanatı Nasıl Yapılır?

Çini sanat en başta kaolen, kum, tebeşir gibi doğada rahatlıkla bulunabilen malzemelerin karıştırılıp hamur haline getirilmesiyle başlar. Tabii bu hamurlaştırma işleminin de püf noktaları vardır. Hamurun kuruluğunun deneyimli ellerce ayarlanması ve gerekli sürenin beklenmesi gerekmektedir. Zaten çini sanatı her şeyden önce bir sabır işidir. Çini yapılmaya uygun kuruluğa ulaşan hamura bu kez de astarlama işlemi uygulanır. Bu astarlama işleminde amaç hamurun beyaz renk almasıdır. Hamurdan oluşan parçalar oldukça yüksek sıcaklıktaki fırınlarda 24 saat boyunca pişirilmektedir.

Fırınlama işlemi sonrasında çini sanatının renkli kısmına git gide daha da yaklaşılmış olur. Bu aşamada kara kalem kullanılarak çizilmiş olan bir beyaz kağıdın çini yüzeyine aktarılması gerekmektedir. Çini sanatında önemli noktalar olan siyah renkle boya desteği ve kobalt ile model kontürleri bu aşamada yapılmalıdır. Buradan sonraki aşama ise tamamen sanatçının zevkine kalmıştır. Çini, uzun zaman isteyen zorlu bir sanattır. Bu tarz zorlu sanatlarda ise üretkenlik oldukça ön plandadır. Sanatçı hayal dünyasını da kullanarak seçeceği renklerle iç zemini boyamaya başlar. Boyama işlemi tamamlanmış olan nesne camsı bir maddeyle kaplanıp pişirilmeye başlanır. Boyama yapılan parçaların ayrı ayrı pişirilmesi ilk pişirme için önemli bir kuraldır. Hemen ardından ikinci bir pişirme aşamasına geçilir. Pişirme işlemleri tamamlandıktan sonra ise çini sanatının püf noktalarından birine geçilir. Bu son nokta pişirilen parçaların soğutulmasıdır. Soğutma, yavaş yapılması gereken bir işlemdir. Hızlı yapılması halinde parçalar kırılacaktır. En başından beri söylediğimiz gibi çini, zor ve sabır isteyen bir sanattır.

Çini Sanatı Ustaları

Tanınmış çini ustalarından bahsetmeden önce çini atölyelerinde iş bölümüne değinmek en doğrusu olacak. Şekillendirmeyle ilgilenen ustaya çarkçı, süsleme ve dekorla ilgilenen ustaya tahrirci, desenlerin iç kısmını boyayan ustaya boyamacı ve fırınlama işleriyle ilgilenen ustaya fırıncı denmektedir. Bu ustaların yanında her zaman kalfa ve çıraklar da bulunur. Böylelikle ustadan çırağa meslek geçmiş olur. Çini atölyelerindeki iş bölümünden de bahsettikten sonra şimdi de bazı tanınmış çini sanatı ustalarından bahsedelim.

Baba Nakkaş Mehmed Efendi

Baba Nakkaş Osmanlı’da çinicilik ve daha birçok güzel sanatın öncülerinden biri olarak geçmektedir. Osmanlı’da kurulan nakışhanenin baş üstadı olarak görev alan sanatçımız kendi seçtiği talebelerine eğitimler vermiş ve bu esnada da yine kendine has üslubuyla sanatını sergilemiştir. Baba nakkaş üslubu adını alan çini çalışmaları yapmış ve her ne kadar Çin’den geçen teknikleri kullansa da asla özgünlüğünü bozmamıştır. Bizzat Fatih Sultan Mehmet tarafından kendisine arpalık hediye edilmiştir ve sarayda daima hürmet edilen biri olmuştur.

Şahkulu

Osmanlı’da ilkleri başaran sanatçımızdır. Kendine has ve önceden benzeri bile denenmemiş olan saz üslubunu kullanmıştır. Bu üslupla kobalt mavisinin yanında firuze rengi de kullanmıştır. Bununlar beraber, eserlerinde İran sanatından motifler de kullanarak alışılmışın dışına çıkmıştır.

Mehmed Karamemi

Kanuni döneminde nakışhanenin baş nakkaşı olarak görev yapıyordu. Şahkulu’nun çırağıydı. Lale, sümbül, gül ve karanfili içeren dört çiçek üslubunu geliştirdi.

Çini Sanatının Teknikleri

Çini, birçok tekniği içerisinde barındıran çeşitliliği fazla bir sanattır. Şimdi sizlerle en yaygın çini tekniklerini inceleyelim.

Sıraltı ve Sırüstü Teknikleri

İsimlerinden de anlaşılacağı üzere bu tekniklerde boyanın kullanıldığı kısım farklıdır. Sıraltı tekniğinde pişirilmiş toprağın üzerindeki ince astar tabakasına boyama yapılıp sırlama ve pişirme yapılırken, sırüstü tekniğinde öncelikle sırlama ve pişirme işlemi yapılır ve ardından boyama aşamasına geçilir.

Mozaik Çini Tekniği

Az önce de bahsettiğimiz sıraltı tekniğiyle hazırlanan mozaik biçimdeki çinilerde öncelikle parçalar renkli sıra batırılır. Daha sonra istenen şekilde kesilip birleştirilen parçalarla mozaik bir görüntü elde edilir.

Renkli Sır Tekniği

Bezemeler hamur üstüne kazılarak gerçekleştirilir. Hamur oyulur ve oyuk kısımlara bitkisel yağlar ve manganez karışımı ayırım için sürülür. Sonrasında her parça ayrı ayrı fırınlanır.

Perdah Tekniği

Sırüstü bir teknik olan perdah tekniğinde kap istenen renkte sırla sırlanır. Fırınlama işlemi sonrasında perdah denen madde kullanılarak örnekler oluşturulur. Az hararetli ve dumanlı bir fırın kullanılarak tekrar fırınlama yapılır. Böylelikle parçalar madeni bir parlaklığa sahip olur.

Çini Pişirme Nasıl Yapılır?

Boyanmış olan çiniler sırlanarak fırına atılır. Böylelikle seramik ve çini cam gibi düz ve pürüzsüz gözükecektir. Sır fazlalıkları temizlendikten sonra fırın yüzeyine değecek olan kısımlar süngerle silinir. Böylelikle fırın yüzeyine yapışmayacaktır. Bu aşamadan sonra çiniler fırına yerleştirilirler. Bu aşamada önemli olan birbirlerine değmemeleridir. Genellikle 900 – 1000 derece arasında pişirme işlemi yapılır. Fırınlama bilgi gerektiren bir işlemdir ve mutlaka işi bilen biri yapmalıdır. Uzun süre ve aralıklı olarak pişirilen ürünler fırından çıkarılır. Şimdiki önemli nokta ise soğutmadır. Soğutma da en az pişirme kadar önemli ve uzun süren bir işlemdir. Ürünlerin yavaş yavaş soğutulması gerekir aksi takdirde kırılma gibi istenmeyen durumlarla karşılaşılabilir.

Çini Sırlama Nasıl Yapılır?

Kullanılan tekniğe de bağlı olarak boyama işleminden sonra veya önce sırça denen özel bir karışımla kaplama yapılır. Sırlama işleminin yapılmasındaki amaç fırınlama tamamlandığından cam gibi parlak ve pürüzsüz bir yüzey elde etmektir. Sırlama işleminde püf noktalar, sır karışımının iyice öğütülmesi ve yüzeye eşit olarak dağıtılmasıdır.

Haliç Motifi Nedir?

Helezon şeklinde sarmaşık motifler Haliç motifini en iyi tarif eden şekildir. 16. yüzyıldan itibaren İznik çini hamuru teknik bir gelişim yaşamış ve çok daha pürüzsüz bir yapıya dönüşmüştür. Şeffaf sırın altında beyaz ve mavi renkler görülmektedir. Evliya Çelebi de bu çinilere İstanbul’dan gelebileceğini düşünüp Haliç işi demiştir.

Dantel Seramik Nedir?

Seramikte çini işlemeciliğinde dantel görünümlü zarif bir işleme ile kaplanmış seramik desen türü dantel seramiktir. Pek çok objede dantel deseni zarif şekilde kullanılmaktadır.

Kabartma Çini Seramik Nedir?

Birçok çini tekniğinden biri olan kabartma çiniler, genel olarak yazı yapımında kullanılmıştır. Sır altında şablon olarak uygulanan yazılar, perdah veya normal sırla sırlanarak üstü yazılı çiniler elde edilmiştir.